Persona. Ciało Bożeny

Do niewielkiego teatru przyjeżdża słynny w Polsce i na świecie reżyser Krystian. Ma wystawić autorskie dzieło Persona. Ciało Bożeny. Wraz z nim do teatru przyjeżdża znana Aktorka, ceniona w kraju i za granicą. Ma wcielić się w postać Bożeny K., pani sprzątającej w teatrze. Spektakl Reżysera ma traktować o radykalnym wybaczaniu, którego uczy się nie tylko ekipa realizatorów i realizatorek, ale też teatr, a nawet miasto jako takie. Tylko kto ma co wybaczyć komu?

Wiadomo, o jakie miasto i jego teatr chodzi: to Sosnowiec. Spektakl odnosi się do stereotypów na temat tego miasta i wynikających z nich kompleksów. Czy ma coś komuś do wybaczenia miasto o mocnej tożsamości i trudnej a ciekawej historii, o którym inni dowiadują się z żartów i memów albo przy okazji tragicznych czy bulwersujących wydarzeń, takich jak dzieciobójstwo albo orgie na plebaniach?

Tytuł odwołuje się do zapisanych w legendzie polskiego teatru przedstawień Persona. Marylin oraz Persona. Ciało Simone – zrealizowanych przez Krystiana Lupę w warszawskim Teatrze Dramatycznym. To czytelny sygnał, że tematem jest teatr – robienie sztuki w oddaleniu od opiniotwórczych centrów, wewnętrzne mechanizmy wykluczania i przemocy, natura artystycznych hierarchii.

Ironiczne spojrzenie Piaskowskiego i Sulimy kieruje się także ku polskiej polityce, włącznie z jej głównymi protagonistami: Tuskiem i Kaczyńskim.

Recenzenci spektaklu zgodnie zwracają uwagę na rolę Mirosławy Żak jako Bożeny („jest niezwykła – zabawna, liryczna, drapieżna. I to niemal jednocześnie”). Artystka, która niegdyś w Wałbrzychu należała do najważniejszych aktorek spektakli duetu Strzępka-Demirski, obecnie pracuje w Sosnowcu. „Nie tylko wspaniałą grą u Piaskowskiego i Sulimy udowadnia więc, że karierę, artystyczny rozwój i satysfakcjonującą pracę nad ważnymi spektaklami można znaleźć także tak zwanych prowincjonalnych teatrach” – zauważa Jakub Papuczys w „Didaskaliach”.

Podwójny jubileusz teatru w Cieszynie

Od końca XIX wieku dyskutowano w Cieszynie o budowie nowoczesnego teatru. Imponujące gmachy teatralne powstały wówczas w Bielsku (1890) i Ostrawie (1894). W tamtej epoce posiadanie przez miasto własnego teatru było znakiem prestiżu, dlaczego zatem Cieszyn miałby być gorszy?

Nową dynamikę nadała tym staraniom inicjatywa rajcy gminy Franza Barthy – powołanie Teschner Theaterbauverein (Cieszyńskiego Towarzystwa Budowy Teatru), co nastąpiło 26 kwietnia 1902 roku. Do towarzystwa przystąpiło 250 osób. Niemiecka nazwa towarzystwa była nieprzypadkowa – rywalizacja kulturalna między Niemcami i Polakami na Śląsku Cieszyńskim narastała. Symboliczne w tej kwestii było otwarcie 20 stycznia 1901 Domu Polskiego (później zwanego Domem Narodowym) przy Rynku w Cieszynie, z salą teatralną, wykorzystywaną do prezentacji polskich przedstawień amatorskich i, gościnnie, zawodowych.

Aby pozyskać fundusze na budowę, Teschner Theaterbauverein wystosowało list do mieszkańców Cieszyna z prośbą o wsparcie. Skarbonki na datki stanęły między innymi w sklepach i lokalach gastronomicznych. W pierwszym roku zebrano aż 100 tysięcy koron, ale podwojenie tej kwoty zajęło pięć kolejnych lat. Była to ledwie połowa potrzebnych środków, ale zdecydowano o podjęciu prac. 6 lipca 1909 uroczyście dokonano pierwszego symbolicznego wykopu na ówczesnym placu Koszarowym. Teatr zaprojektowała i budowę prowadziła słynna w całej Europie wiedeńska spółka Fellner & Helmer przy współpracy cieszyńskiego przedsiębiorcy Eugena Fuldy.

Projekt fasady teatru w Cieszynie, 
Atelier Fellner u. Helmer, Wiedeń.

24 września 1910 odbyło się uroczyste otwarcie gmachu. Uczczono je premierą sztuki Franza Grillparzera Wellen des Meeres und der Liebe (pol. Fale morza i miłości) w reżyserii Oskara Gärtnera, który został dyrektorem stałego niemieckiego teatru, który w ten sposób rozpoczął swoją działalność. W trakcie uroczystości inauguracyjnej podkreślano, że nowy gmach ma służyć niemieckiej sztuce.

Kiedy po I wojnie światowej Cieszyn znalazł się w granicach Polski, teatr prowadziło przekształcone z Towarzystwa Budowy Niemieckie Towarzystwo Teatralne, które wobec zmniejszenia dotacji miejskiej było zmuszone dzielić się sceną z Towarzystwem Teatru Polskiego w Cieszynie, dzięki czemu na cieszyńskiej scenie pojawiły się polskie przedstawienia. Pierwsze polski spektakl zaprezentowano 14 grudnia 1920 roku. Była to Zemsta Aleksandra Fredry w wykonaniu krakowskiego Teatru im. Juliusza Słowackiego.

W czasie II wojny światowej Cieszyn został włączony do III Rzeszy. Upaństwowiony teatr działał pod kuratelą ministerstwa propagandy kierowanego przez Josepha Goebbelsa. W tym czasie w latach 1940-1941 przeprowadzono pierwszy generalny remont gmachu (m.in. zamontowano scenę obrotową i żelazną kurtynę).

W 1945 roku, kiedy nie było jeszcze wiadomo, jak będzie przebiegać granica między Polską i Czechosłowacją, pojawiła się inicjatywa powołania w Cieszynie stałego teatru polskiego, działającego w gmachu przy pl. Teatralnym. Tego zadania podjął się pochodzący z Warszawy aktor i reżyser, uczestnik powstania warszawskiego Stanisław Kwaskowski.

18 października 1945 roku w jego reżyserii odbyła się premiera komedii Pan Jowialski Aleksandra Fredry. Napis na afiszu dumnie głosił: „Teatr Polski w Cieszynie”. Nowo powstała instytucja nazywała się jednak Teatr Polski Cieszyn-Bielsko, bo jej drugą sceną miał być gmach teatralny w pobliskim Bielsku, gdzie również wcześniej działał teatr niemiecki, który w latach międzywojennych udostępniał scenę na przedstawienia polskie. Od powtórzonej 21 października premiery Jowialskiego rozpoczyna się historia zawodowego teatru polskiego w tamtym mieście.

Kiedy granica państwowa została ostatecznie ustalona na Olzie, Kwaskowski przeniósł do Bielska siedzibę główną, a w nazwie zamieniono miejscami obydwa miasta. W tych przenosinach chodziło też o brak mieszkań dla aktorów w Cieszynie. Następca Kwaskowskiego na stanowisku dyrektora, Aleksander Gąssowski, rozpoczął transgraniczną współpracę teatralną. Między innymi współpracował z działaczami Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego i dyrekcją teatru w Czeskim Cieszynie przy tworzeniu Sceny Polskiej.

W latach 1961–1977 cieszyński teatr przekazano w zarząd miasta. Był w tym okresie placówką wyłącznie impresaryjną, goszczącą nie tylko występy teatrów dramatycznych (m.in. z Sosnowca), koncerty czy programy estradowe, ale też Operę Śląską z Bytomia i Operetkę Śląską z Gliwic, których występy cieszyły się wielkim powodzeniem. Była też miejscem aktywności lokalnych środowisk artystycznych. W tym zakresie szczególnym wydarzeniem była prapremiera opery ludowej Jana Sztwiertni Szałaśnicy (1967), przygotowana siłami cieszyńskiej szkoły muzycznej i Zespołu Pieśni i Tańca Ziemi Cieszyńskiej. W 1976 wydarzeniem stała się jednorazowa prezentacja musicalu Janosik, czyli na Szkle malowane w wykonaniu Sceny Polskiej z Czeskiego Cieszyna.

W latach 1977–1979 przeprowadzono kolejny, bardziej kompleksowy niż poprzedni w 1964 roku, remont budynku, który ponownie został włączony w strukturę teatru państwowego działającego w Bielsku-Białej. Oficjalne rozpoczęcie tej epoki rozpoczęto 5 listopada 1979 roku premierą adaptacji Pana Tadeusza Adama Mickiewicza (reż. Wojciech Jesionka). Teatr ponownie stał się przede wszystkim miejscem prezentacji własnych spektakli, działalność impresaryjna znalazła się na drugim planie. W 1990 włączył się w organizację naszego festiwalu (wówczas noszącego nazwę Na Granicy).

Reforma organizacji teatrów w Polsce spowodowała, że w 1993 roku Teatr im. A. Mickiewicza wrócił pod skrzydła miasta Cieszyna i łączenie impresaryjnego modelu pracy ze służbą dla miasta, jego mieszkańców i lokalnych twórców kultury. Pod kierunkiem Andrzeja Łyżbickiego, oprócz codziennej pracy impresaryjnej, prezentował przedstawienia gościnnych teatrów organizowane w formie „dni” (prezentował tak m.in. Teatr Witkacego w Zakopanem, Teatr Kwadrat, Teatr Polonia), prowadził edukację teatralną dzieci i młodzieży, wspierał społeczny ruch kulturalny (występy Zespołu Pieśni i Tańca Ziemi Cieszyńskiej, doroczne jasełka i widowiska pasyjne Amatorskiego Zespołu Teatralnego parafii św. Elżbiety, popisy uczniów szkoły muzycznej itp.). Był miejscem międzynarodowych i ogólnopolskich festiwali teatralnych (Na Granicy / Bez Granic), filmowych (Wakacyjne Kadry, Era Nowe Horyzonty, Kino na Granicy) i muzycznych (Viva il Canto).

Klasyka nad Olzą – duet fortepianowy Hyo & Hyuk Lee
w Cieszynie, 16 marca 2025

Następczyni Andrzeja Łyżbickiego, Katarzyna Dendys-Kosecka, od trzech lat wzbogaca dorobek teatru nowymi pomysłami. Są to m.in. prestiżowy cykl koncertów Klasyka nad Olzą oraz pierwsza w historii koprodukcja z teatrem w Czeskim Cieszynie, dwujęzyczną inscenizację Romea i Julii (reż. Konrad Dworakowski), za którą obydwie instytucje zostały nagrodzone Złotą Maską – nagrodą teatralną województwa śląskiego. A równocześnie szuka pieniędzy na nowy remont…

Twórcy przdstawienia

Jędrzej Piaskowski

Reżyser teatralny, absolwent Wydziału Reżyserii Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie, studiował też Muzykologię na Uniwersytecie Warszawskim (2007–2012); obecnie studiuje również na Wydziale Malarstwa ASP w Katowicach. Jest m.in. laureatem V Forum Młodej Reżyserii w Krakowie (2015) gdzie za spektakl Versus Teatru Nowego w Poznaniu zdobył Nagrodę Główną Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jego spektakl Puppenhaus Kuracja na podstawie tekstu Magdy Fertacz zrealizowany w sezonie 2016/17 w TR Warszawa został uznany za jedno z najciekawszych wydarzeń teatralnych sezonu, a w 2018 roku zdobył grand prix na 13. Edycji Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych R@port w Gdyni, oraz znalazł się w finale 24. Edycji Konkursu na wystawienie polskiej sztuki współczesnej. Obecnie stale współpracuje z dramaturgiem Hubertem Sulimą, z którym pracował przy spektaklach: Raj. Tutorial (Teatr im. J. Szaniawskiego w Wałbrzychu, 2017), Dawid jedzie do Izraela (TR Warszawa i Muzeum Polin, 2018), Trzy siostry A. Czechowa (Teatr im. J. Osterwy w Lublinie, 2018), Jezus (Nowy Teatr w Warszawie, 2019), Historia naturalna H. Sulimy (Teatr im. H. Ch. Andersena w Lublinie, 2019), Nad Niemnem. Obrazy z czasów pozytywizmu E. Orzeszkowej (Teatr im. J. Osterwy w Lublinie, 2020), oraz przy miniserialu online Pamiętnik Przetrwania (Teatr Zagłębia w Sosnowcu, 2020). W 2021 roku wyreżyserował s Sosnowcu spektakl Komedia. Wujaszek Wania, za który otrzymał Złota Maskę. Piaskowski reżyserował na czołowych polskich scenach, a spektakle w jego reżyserii są prezentowane na festiwalach krajowych i zagranicznych, regularnie biorą też udział w najważniejszych polskich konkursach teatralnych (Konkurs na wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej, Klasyka Żywa). Piaskowski jest doceniany przez krytykę i publiczność za oryginalność, odwagę i konsekwencję w poszukiwaniu własnego języka teatralnego.

Hubert Sulima

Twórca teatralny, dramaturg, pedagog. Absolwent Wydziału Reżyserii i Dramaturgii Akademii Sztuk Teatralnych im. S. Wyspiańskiego w Krakowie.

Dramaturg kilkunastu spektakli i autor kilkunastu scenariuszy/sztuk teatralnych, które zostały zrealizowane w teatrach w całej Polsce m.in. w TR Warszawa, Nowym Teatrze w Warszawie, Starym Teatrze w Krakowie czy Teatrze Polskim w Bydgoszczy. Jego sztuka „Litwa is my life” została zaprezentowana w Litewskim Narodowym Teatrze Dramatycznym w Wilnie, skąd pochodzą jego babcia i dziadek.

Dwukrotnie nominowany do „Paszportów Polityki” w kategorii „teatr” (wraz z reżyserem Jędrzejem Piaskowskim, z którym pracują w tandemie). W uzasadnieniu krytycy chwalili duet za „poszukiwanie nowego języka teatralnego, który ma łączyć, a nie dzielić i za bijącą z ich twórczości czułość wobec bohaterów, aktorów i widzów”.

Sulima jest laureatem stypendium Nowego Teatru w Warszawie dla „wybitnie utalentowanych młodych artystów”. Wyróżniony nagrodami na Opolskich Konfrontacjach Teatralnych Klasyka Żywa (za spektakl Nad Niemnem)  czy festiwalu Kontrapunkt w Szczecinie (za spektakl Jezus). Laureat I miejsca w konkursie Instytutu Literatury na najlepsze opowiadanie 2023.

Na Akademii Sztuk Teatralnych we Wrocławiu prowadzi zajęcia dla osób studiujących reżyserię. Wypracowuje tam nowatorskie metody nauczania i feedbacku. Jego zainteresowania naukowe obejmują także sztuki społecznie i badania poprzez sztukę.

Pochodzi z Bielawy w Górach Sowich, mieszka we Wrocławiu.