Persona. Ciało Bożeny

Do niewielkiego teatru przyjeżdża słynny w Polsce i na świecie reżyser Krystian. Ma wystawić autorskie dzieło Persona. Ciało Bożeny. Wraz z nim do teatru przyjeżdża znana Aktorka, ceniona w kraju i za granicą. Ma wcielić się w postać Bożeny K., pani sprzątającej w teatrze. Spektakl Reżysera ma traktować o radykalnym wybaczaniu, którego uczy się nie tylko ekipa realizatorów i realizatorek, ale też teatr, a nawet miasto jako takie. Tylko kto ma co wybaczyć komu?

Wiadomo, o jakie miasto i jego teatr chodzi: to Sosnowiec. Spektakl odnosi się do stereotypów na temat tego miasta i wynikających z nich kompleksów. Czy ma coś komuś do wybaczenia miasto o mocnej tożsamości i trudnej a ciekawej historii, o którym inni dowiadują się z żartów i memów albo przy okazji tragicznych czy bulwersujących wydarzeń, takich jak dzieciobójstwo albo orgie na plebaniach?

Tytuł odwołuje się do zapisanych w legendzie polskiego teatru przedstawień Persona. Marylin oraz Persona. Ciało Simone – zrealizowanych przez Krystiana Lupę w warszawskim Teatrze Dramatycznym. To czytelny sygnał, że tematem jest teatr – robienie sztuki w oddaleniu od opiniotwórczych centrów, wewnętrzne mechanizmy wykluczania i przemocy, natura artystycznych hierarchii.

Ironiczne spojrzenie Piaskowskiego i Sulimy kieruje się także ku polskiej polityce, włącznie z jej głównymi protagonistami: Tuskiem i Kaczyńskim.

Recenzenci spektaklu zgodnie zwracają uwagę na rolę Mirosławy Żak jako Bożeny („jest niezwykła – zabawna, liryczna, drapieżna. I to niemal jednocześnie”). Artystka, która niegdyś w Wałbrzychu należała do najważniejszych aktorek spektakli duetu Strzępka-Demirski, obecnie pracuje w Sosnowcu. „Nie tylko wspaniałą grą u Piaskowskiego i Sulimy udowadnia więc, że karierę, artystyczny rozwój i satysfakcjonującą pracę nad ważnymi spektaklami można znaleźć także tak zwanych prowincjonalnych teatrach” – zauważa Jakub Papuczys w „Didaskaliach”.

Podwójny jubileusz teatru w Cieszynie
Janusz Legoń

Od końca XIX wieku dyskutowano w Cieszynie o budowie nowoczesnego teatru. Imponujące gmachy teatralne powstały wówczas w Bielsku (1890) i Ostrawie (1894). W tamtej epoce posiadanie przez miasto własnego teatru było znakiem prestiżu, dlaczego zatem Cieszyn miałby być gorszy?

Nową dynamikę nadała tym staraniom inicjatywa rajcy gminy Franza Barthy – powołanie Teschner Theaterbauverein (Cieszyńskiego Towarzystwa Budowy Teatru), co nastąpiło 26 kwietnia 1902 roku. Do towarzystwa przystąpiło 250 osób. Niemiecka nazwa towarzystwa była nieprzypadkowa – rywalizacja kulturalna między Niemcami i Polakami na Śląsku Cieszyńskim narastała. Symboliczne w tej kwestii było otwarcie 20 stycznia 1901 Domu Polskiego (później zwanego Domem Narodowym) przy Rynku w Cieszynie, z salą teatralną wykorzystywaną do prezentacji polskich przedstawień amatorskich i, gościnnie, zawodowych.
Aby pozyskać fundusze na budowę, Teschner Theater­bauverein wystosowało list do mieszkańców Cieszyna z prośbą o wsparcie. Skarbonki na datki stanęły między innymi w sklepach i lokalach gastronomicznych. W pierwszym roku zebrano aż 100 tysięcy koron, ale podwojenie tej kwoty zajęło pięć kolejnych lat. Była to ledwie połowa potrzebnych środków, ale zdecydowano o podjęciu prac. 6 lipca 1909 uroczyście dokonano pierwszego symbolicznego wykopu na ówczesnym placu Koszarowym. Teatr zaprojektowała i budowę prowadziła słynna w całej Europie wiedeńska spółka Fellner und Helmer przy współpracy cieszyńskiego przedsiębiorcy Eugena Fuldy.

24 września 1910 odbyło się uroczyste otwarcie gmachu. Uczczono je premierą sztuki Franza Grillparzera Wellen des Meeres und der Liebe (Fale morza i miłości) w reżyserii Oskara Gärtnera, który został dyrektorem stałego niemieckiego teatru rozpoczynającego w ten sposób swoją działalność. W trakcie uroczystości inauguracyjnej podkreślano, że nowy gmach ma służyć niemieckiej sztuce.

Kiedy po I wojnie światowej Cieszyn znalazł się w granicach Polski, teatr prowadziło przekształcone z Towarzystwa Budowy Niemieckie Towarzystwo Teatralne, które wobec zmniejszenia dotacji miejskiej było zmuszone dzielić się sceną z Towarzystwem Teatru Polskiego w Cieszynie, dzięki czemu na cieszyńskiej scenie pojawiły się polskie przedstawienia. Pierwszy polski spektakl zaprezentowano 14 grudnia 1920 roku. Była to Zemsta Aleksandra Fredry w wykonaniu krakowskiego Teatru im. Juliusza Słowackiego.
W czasie II wojny światowej Cieszyn został włączony do III Rzeszy. Upaństwowiony teatr działał pod kuratelą ministerstwa propagandy kierowanego przez Josepha Goebbelsa. W tym czasie w latach 1940-1941 przeprowadzono pierwszy generalny remont gmachu (m.in. zamontowano scenę obrotową i żelazną kurtynę).
W 1945 roku, kiedy nie było jeszcze wiadomo, jak będzie przebiegać granica między Polską i Czechosłowacją, pojawiła się inicjatywa powołania w Cieszynie stałego teatru polskiego, działającego w gmachu przy pl. Teatralnym. Tego zadania podjął się pochodzący z Warszawy aktor i reżyser, uczestnik powstania warszawskiego Stanisław Kwaskowski.
18 października 1945 roku w jego reżyserii odbyła się premiera komedii Pan Jowialski Aleksandra Fredry. Napis na afiszu dumnie głosił: „Teatr Polski w Cieszynie”. Nowo powstała instytucja nazywała się jednak Teatr Polski Cieszyn-Bielsko, ponieważ jej drugą sceną miał być gmach teatralny w pobliskim Bielsku, gdzie również wcześniej działał teatr niemiecki, który w latach międzywojennych udostępniał scenę na przedstawienia polskie. Od powtórzonej 25 października premiery Jowialskiego rozpoczyna się historia zawodowego teatru polskiego w tamtym mieście.

Kiedy granica państwowa została ostatecznie ustalona na ­Olzie, Kwaskowski przeniósł do Bielska siedzibę główną, a w nazwie zamieniono miejscami obydwa miasta. W tych przenosinach chodziło też o brak mieszkań dla aktorów w Cieszynie. Następca Kwaskowskiego na stanowisku dyrektora Aleksander Gąssowski rozwinął transgraniczną współpracę teatralną. Między innymi współpracował z działaczami Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego i dyrekcją teatru w Czeskim Cieszynie przy tworzeniu Sceny Polskiej, która rozpoczęła działalność 14 października 1951 roku premierą Wczoraj i przedwczoraj Aleksandra Maliszewskiego w reż. Władysława Delonga, studenta praskiej szkoły teatralnej (AMU).
W latach 1961–1977 cieszyński teatr przekazano w zarząd miasta. Był w tym okresie placówką wyłącznie impresaryjną, goszczącą nie tylko występy teatrów dramatycznych (m.in. z Sosnowca), koncerty czy programy estradowe, ale też Operę Śląską z Bytomia i Operetkę Śląską z Gliwic, których występy cieszyły się wielkim powodzeniem. Była też miejscem aktywności lokalnych środowisk artystycznych. W tym zakresie szczególnym wydarzeniem była prapremiera opery ludowej Jana Sztwiertni Szałaśnicy (1967), przygotowana siłami cieszyńskiej szkoły muzycznej i Zespołu Pieśni i Tańca Ziemi Cieszyńskiej. W 1976 wydarzeniem stała się jednorazowa prezentacja musicalu Janosik, czyli na Szkle malowane w wykonaniu Sceny Polskiej z Czeskiego Cieszyna.
W latach 1977–1979 przeprowadzono kolejny (bardziej kompleksowy niż poprzedni w 1964) remont budynku, który ponownie został włączony w strukturę teatru państwowego działającego w Bielsku-Białej. Oficjalne rozpoczęcie tej epoki rozpoczęto 5 listopada 1979 roku premierą adaptacji Pana Tadeusza Adama Mickiewicza (reż. Wojciech Jesionka). Teatr ponownie stał się przede wszystkim miejscem prezentacji własnych spektakli, działalność impresaryjna znalazła się na drugim planie. W 1990 włączył się w organizację naszego festiwalu (wówczas noszącego nazwę Na Granicy).
Reforma organizacji teatrów w Polsce spowodowała, że w 1993 roku Teatr im. A. Mickiewicza wrócił pod skrzydła miasta Cieszyna i do łączenia impresaryjnego modelu pracy ze służbą dla miasta, jego mieszkańców i lokalnych twórców kultury. Pod kierunkiem Andrzeja Łyżbickiego, oprócz codziennej pracy impresaryjnej, prezentował gościnne przedstawienia organizowane w formie „dni” (prezentował tak m.in. Teatr Witkacego w Zakopanem, Teatr Kwadrat, Teatr Polonia), prowadził edukację teatralną dzieci i młodzieży, wspierał społeczny ruch kulturalny (występy Zespołu Pieśni i Tańca Ziemi Cieszyńskiej, doroczne jasełka i widowiska pasyjne Amatorskiego Zespołu Teatralnego parafii św. Elżbiety, popisy uczniów szkoły muzycznej itp.). Był miejscem międzynarodowych i ogólnopolskich festiwali teatralnych (Na Granicy / Bez Granic), filmowych (Wakacyjne Kadry, Era Nowe Horyzonty, Kino na Granicy) i muzycznych (Viva il Canto).
Następczyni Andrzeja Łyżbickiego, ­Katarzyna Dendys­‑Kosecka, od trzech lat wzbogaca dorobek teatru nowymi pomysłami. Są to m.in. prestiżowy cykl koncertów Klasyka nad Olzą oraz pierwsza w historii koprodukcja z teatrem w Czeskim Cieszynie, dwujęzyczna inscenizacja Romea i Julii (reż. Konrad Dworakowski), za którą obydwie instytucje zostały nagrodzone Złotą Maską – nagrodą teatralną województwa śląskiego. A równocześnie szuka pieniędzy na nowy remont…

Twórcy przdstawienia

Jędrzej Piaskowski

Reżyser teatralny, absolwent Wydziału Reżyserii Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie, studiował też Muzykologię na Uniwersytecie Warszawskim (2007–2012); obecnie studiuje również na Wydziale Malarstwa ASP w Katowicach. Jest m.in. laureatem V Forum Młodej Reżyserii w Krakowie (2015) gdzie za spektakl Versus Teatru Nowego w Poznaniu zdobył Nagrodę Główną Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jego spektakl Puppenhaus Kuracja na podstawie tekstu Magdy Fertacz zrealizowany w sezonie 2016/17 w TR Warszawa został uznany za jedno z najciekawszych wydarzeń teatralnych sezonu, a w 2018 roku zdobył grand prix na 13. Edycji Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych R@port w Gdyni, oraz znalazł się w finale 24. Edycji Konkursu na wystawienie polskiej sztuki współczesnej. Obecnie stale współpracuje z dramaturgiem Hubertem Sulimą, z którym pracował przy spektaklach: Raj. Tutorial (Teatr im. J. Szaniawskiego w Wałbrzychu, 2017), Dawid jedzie do Izraela (TR Warszawa i Muzeum Polin, 2018), Trzy siostry A. Czechowa (Teatr im. J. Osterwy w Lublinie, 2018), Jezus (Nowy Teatr w Warszawie, 2019), Historia naturalna H. Sulimy (Teatr im. H. Ch. Andersena w Lublinie, 2019), Nad Niemnem. Obrazy z czasów pozytywizmu E. Orzeszkowej (Teatr im. J. Osterwy w Lublinie, 2020), oraz przy miniserialu online Pamiętnik Przetrwania (Teatr Zagłębia w Sosnowcu, 2020). W 2021 roku wyreżyserował s Sosnowcu spektakl Komedia. Wujaszek Wania, za który otrzymał Złota Maskę. Piaskowski reżyserował na czołowych polskich scenach, a spektakle w jego reżyserii są prezentowane na festiwalach krajowych i zagranicznych, regularnie biorą też udział w najważniejszych polskich konkursach teatralnych (Konkurs na wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej, Klasyka Żywa). Piaskowski jest doceniany przez krytykę i publiczność za oryginalność, odwagę i konsekwencję w poszukiwaniu własnego języka teatralnego.

Hubert Sulima

Twórca teatralny, dramaturg, pedagog. Absolwent Wydziału Reżyserii i Dramaturgii Akademii Sztuk Teatralnych im. S. Wyspiańskiego w Krakowie.

Dramaturg kilkunastu spektakli i autor kilkunastu scenariuszy/sztuk teatralnych, które zostały zrealizowane w teatrach w całej Polsce m.in. w TR Warszawa, Nowym Teatrze w Warszawie, Starym Teatrze w Krakowie czy Teatrze Polskim w Bydgoszczy. Jego sztuka „Litwa is my life” została zaprezentowana w Litewskim Narodowym Teatrze Dramatycznym w Wilnie, skąd pochodzą jego babcia i dziadek.

Dwukrotnie nominowany do „Paszportów Polityki” w kategorii „teatr” (wraz z reżyserem Jędrzejem Piaskowskim, z którym pracują w tandemie). W uzasadnieniu krytycy chwalili duet za „poszukiwanie nowego języka teatralnego, który ma łączyć, a nie dzielić i za bijącą z ich twórczości czułość wobec bohaterów, aktorów i widzów”.

Sulima jest laureatem stypendium Nowego Teatru w Warszawie dla „wybitnie utalentowanych młodych artystów”. Wyróżniony nagrodami na Opolskich Konfrontacjach Teatralnych Klasyka Żywa (za spektakl Nad Niemnem)  czy festiwalu Kontrapunkt w Szczecinie (za spektakl Jezus). Laureat I miejsca w konkursie Instytutu Literatury na najlepsze opowiadanie 2023.

Na Akademii Sztuk Teatralnych we Wrocławiu prowadzi zajęcia dla osób studiujących reżyserię. Wypracowuje tam nowatorskie metody nauczania i feedbacku. Jego zainteresowania naukowe obejmują także sztuki społecznie i badania poprzez sztukę.

Pochodzi z Bielawy w Górach Sowich, mieszka we Wrocławiu.